Vindicat en vrijmetselarij

Hier, op de hoek van de Grote Markt en de Oosterstraat in Groningen, staat op dit moment het Grand Theatre. In de negentiende eeuw stond hier echter een herberg genaamd Het Wapen der Zeven Provinciën, waar in 1815 een groep studenten bij elkaar kwam. Ze wilden een officiële vereniging voor studenten, waar ze konden samenkomen en samenwerken, en waarin ze serieus genomen zouden worden als een groep burgers van de stad. Hier richtten ze toen de eerste studentenvereniging van Nederland op: Vindicat atque Polit, kortweg Vindicat. Eén van de studenten die bij de oprichting aanwezig was, heette Jacob Baart de la Faille. Jarenlang had hij dit wetboek in bezit: Decretum.

Jacob heeft dus in zijn studententijd al impact gehad op de Groningse gemeenschap, maar later werd hij ook nog rector magnificus van de universiteit. Bovendien was hij niet alleen lid van Vindicat, maar ook nog van een ander bijzonder gezelschap: de vrijmetselarijVrijmetselarij is een internationale vereniging die streeft naar een geestelijke verdieping en ontwikkeling. De precieze oorsprong van het genootschap is onduidelijk, maar het is gebaseerd op ideeën van de Verlichting. In Engeland bestaat de vrijmetselarij sinds 1717. In de jaren 1930 kwam de vrijmetselarij overwaaien naar Nederland. De ‘grootloge’ of het landelijk bestuur van Nederland zat in Den Haag, en de eerste loge van Noord-Nederland was in Groningen, de L’Union Provinciale.. Elf jaar lang was hij zelfs voorzitter van de vrijmetselarengroep in Groningen, de L’Union Provinciale. Toen Jacob in zijn Decretum las, viel hem iets op. Op de eerste pagina spreekt het boek, in een sierlijk, krullerig handschrift: Sum Viglii ab Aytta oftewel “Ik ben (eigendom) van Viglius van Aytta.” Die naam kende Jacob goed, net als de meeste mensen die toen een historische interesse hadden. In een notitie voorin het boek schrijft Jacob dan ook op dat hij zijn Decretum in 1840 doneert aan de UB Groningen. Hij voegt eraan toe dat het exemplaar bijzonder is, omdat het ooit eigendom was van “onze illustere” Viglius van Aytta.

Illuster was hij zeker. Viglius van Aytta werd geboren in 1507 in een rijke familie in Wirdum. Al snel werd hij echter in huis genomen door zijn oom, die in Swichum woonde. Viglius’ oom was rechtsgeleerde en ook Viglius zelf ging rechten studeren in Leuven. Hij werd daarna een beroemde en machtige politicus, vooral bekend om zijn activiteiten in het buitenland. Zo was hij voorzitter van de Geheime Raad in Brussel, een adviescollege. Met zijn achtergrond is het geen verrassing dat hij geïnteresseerd was in Decretum, want dit was een belangrijk rechtsboek.

Dit exemplaar is gedrukt in 1486 in Venetië, maar Decretum is oorspronkelijk geschreven in 1140 in Bologna door Gratianus. Zijn doel was van groot belang: om ogenschijnlijke tegenstrijdigheden in het canoniek rechtCanoniek recht is het kerkelijke recht van de Katholieke Kerk, gebaseerd op de Bijbel en andere christelijke geschriften. Dit recht werd toegepast in kerkelijke rechtbanken en had veel invloed op het middeleeuwse rechtssysteem. Canoniek recht werd namelijk niet alleen toegepast op religieuze zaken, maar ook op veel andere vlakken. Behalve het canoniek recht was er in de Middeleeuwen ook het Romeins recht, gebaseerd op het rechtssysteem van het Romeinse rijk. Omdat er in de Middeleeuwen geen eenheid van recht was, geen eenduidig, duidelijk georganiseerd rechtssysteem, leidde dit regelmatig tot problemen; soms leken beide systemen elkaar namelijk tegen te spreken. Overigens bestaat canoniek recht nog steeds in katholieke rechtbanken, al heeft het in veel gebieden geen officiële status. op te lossen. De tekst is dan ook eeuwenlang, tot 1917, als officieel wetboek in de rechtbank gebruikt.

Tenminste één lezer heeft aandachtig dit exemplaar van Decretum doorgewerkt: veel zinnen zijn namelijk onderstreept, en in de marges staan kleine kriebelige aantekeningen. Af en toe zien we een leuk detail: een maniculaEen manicula is een wijzend handje, oorspronkelijk getekend (door lezers) maar later ook wel in gedrukte vorm. In de Middeleeuwen en de Vroegmoderne Tijd werd het veel gebruikt — soms om een nieuwe paragraaf aan te wijzen, maar vaak door lezers om interessante passages aan te duiden. Soms tekenden lezers enorm gedetailleerde handen, met mouwtjes, soms zelfs een heel persoon eraan vast, maar meestal was het slechts een praktisch krabbeltje. Af en toe kan een manicula ons zelfs vertellen door welke lezer ze is gemaakt. Sommige lezers ontwikkelden namelijk hun eigen stijl manicula, net zo persoonlijk als een handtekening of een monogram. Een bepaalde mouw, lange of korte vingers, wel of geen nagels, aan zulke details kan een lezer soms te identificeren zijn., die als een soort historische highlighter belangrijke passages aanwijst. Misschien dat Viglius van Aytta vol aandacht dit boek heeft doorgewerkt, voor zijn studie? 

Dit exemplaar van Decretum houdt ook nog enige mysteries verborgen in zijn papieren bladzijden. Bijvoorbeeld een wapenschild op de rijkversierde eerste pagina, omringd door krullende plantenmotieven. Drie gouden wielen op een blauwe achtergrond prijken daar — maar van welke familie is dat wapen? Een aantal familiewapens lijken er op, maar komen toch niet helemaal overeen. Een mysterieuze derde eigenaar houdt zich dus schuil in die afbeelding.

Auteur: Kjelda Glimmerveen