Raadsheer en rechtstekst

Sinds 1867 staat op deze plek een boerderij, maar in de 16e eeuw stond hier een Friese stins: een stenen gebouw dat goed te verdedigen is tegen indringers. Dat was ook wel nodig, want in die tijd was het erg onrustig in Noord-Nederland, met regelmatige gevechten tussen verschillende partijen. Deze stins stond aan de Middelzeedijk, in een netelige positie. De dijk was namelijk de enige manier om droog over te komen vanuit Leeuwarden naar het zuiden. Als er dus één groep vanuit Leeuwarden een uitval deed naar het zuiden, werd die wel eens opgewacht aan het einde van de Middelzeedijk door hun tegenstanders en brak er vervolgens een gevecht los. 

In die omstandigheden werd hier in 1507 Wigle alias Viglius ab Aytta geboren in een rijke familie. Al snel werd hij in huis genomen door zijn oom in Swichum. Dat was maar goed ook, want in 1515 werd zijn geboortehuis verwoest tijdens een strijd. Viglius’ oom was rechtsgeleerde en ook Viglius zelf ging rechten studeren, in Leuven. Hij werd daarna een invloedrijke politicus, vooral bekend om zijn activiteiten in het buitenland. Viglius werd een belangrijke adviseur van keizer Karel V, die hem in 1549 benoemde tot voorzitter van de Geheime Raad in Brussel en in 1554 tot president van de Raad van State.

Viglius bezat onder meer een belangrijke rechtstekst die oorspronkelijk is geschreven in 1140 door Gratianus: Decretum. Dit exemplaar van Viglius is gedrukt in 1486 in Venetië, zo zien we ook op de rug van het boek. Gratianus’ doel was van groot belang: hij wilde ogenschijnlijke tegenstrijdigheden in het canoniek rechtCanoniek recht is het kerkelijke recht van de Katholieke Kerk, gebaseerd op de Bijbel en andere christelijke geschriften. Dit recht werd toegepast in kerkelijke rechtbanken en had veel invloed op het middeleeuwse rechtssysteem. Canoniek recht werd namelijk niet alleen toegepast op religieuze zaken, maar ook op veel andere vlakken. Behalve het canoniek recht was er in de Middeleeuwen ook het Romeins recht, gebaseerd op het rechtssysteem van het Romeinse rijk. Omdat er in de Middeleeuwen geen eenheid van recht was, geen eenduidig, duidelijk georganiseerd rechtssysteem, leidde dit regelmatig tot problemen; soms leken beide systemen elkaar namelijk tegen te spreken. Overigens bestaat canoniek recht nog steeds in katholieke rechtbanken, al heeft het in veel gebieden geen officiële status. oplossen.  Zijn tekst is dan ook eeuwenlang, tot 1917, als officieel wetboek in de rechtbank gebruikt.

Dat Viglius van Aytta een eigenaar was van dit exemplaar van Decretum weten we omdat hij zijn handtekening vol krullen op de eerste pagina zette. Dat viel iemand anders ook op: de Groninger Jacob Baart de la Faille, die dit boek in de 19e eeuw in handen kreeg. Jacob heeft zelf ook impact gehad op de geschiedenis, maar dan in de provincie Groningen. Hij was namelijk één van de mede-oprichters van de oudste studentenvereniging van het land, Vindicat atque Polit in Groningen. Later werd hij ook hoogleraar geneeskunde en rector magnificus van de Rijksuniversiteit Groningen, en lid van de vrijmetselarijVrijmetselarij is een internationale vereniging die streeft naar een geestelijke verdieping en ontwikkeling. De precieze oorsprong van het genootschap is onduidelijk, maar het is gebaseerd op ideeën van de Verlichting. In Engeland bestaat de vrijmetselarij sinds 1717. In de jaren 1930 kwam de vrijmetselarij overwaaien naar Nederland. De ‘grootloge’ of het landelijk bestuur van Nederland zat in Den Haag, en de eerste loge van Noord-Nederland was in Groningen, de L’Union Provinciale.. Elf jaar lang was hij zelfs voorzitter van de vrijmetselarengroep in Groningen, de L’Union Provinciale. Overigens wil het toeval dat de huidige vrijmetselaarsloge in Leeuwarden Loge Viglius heet.

Jacob Baart de la Faille was in de 19e eeuw de trotse eigenaar van dit exemplaar van Decretum. Voorin schreef hij twee notities: de eerste gaat over de inhoud van het boek, in de tweede noteert hij dat hij Decretum in 1840 doneert aan de UB Groningen en dat het boek bijzonder is omdat het ooit eigendom was van ‘onze illustere’ Viglius van Aytta.

Tenminste één lezer heeft aandachtig het exemplaar doorgewerkt: veel zinnen zijn namelijk onderstreept en in de kantlijnen staan kleine kriebelige aantekeningen. Af en toe zien we een leuk detail: een maniculaEen manicula is een wijzend handje, oorspronkelijk getekend (door lezers) maar later ook wel in gedrukte vorm. In de Middeleeuwen en de Vroegmoderne Tijd werd het veel gebruikt — soms om een nieuwe paragraaf aan te wijzen, maar vaak door lezers om interessante passages aan te duiden. Soms tekenden lezers enorm gedetailleerde handen, met mouwtjes, soms zelfs een heel persoon eraan vast, maar meestal was het slechts een praktisch krabbeltje. Af en toe kan een manicula ons zelfs vertellen door welke lezer ze is gemaakt. Sommige lezers ontwikkelden namelijk hun eigen stijl manicula, net zo persoonlijk als een handtekening of een monogram. Een bepaalde mouw, lange of korte vingers, wel of geen nagels, aan zulke details kan een lezer soms te identificeren zijn. dat als een soort historische highlighter belangrijke passages aanwijst. Wie deze lezer was, is onbekend.

Dit exemplaar van Decretum houdt ook nog enige mysteries verborgen in zijn papieren bladzijden. Bijvoorbeeld een wapenschild op de rijkversierde eerste pagina, omringd door krullende plantenmotieven. Drie gouden wielen op een blauwe achtergrond prijken daar — maar van welke familie is dat wapen? Zowel de familie Wagemans als de familie Wijnbergen hebben een vergelijkbaar, maar toch net iets anders familiewapen. Een mysterieuze derde eigenaar houdt zich dus schuil in die afbeelding.

Auteur: Kjelda Glimmerveen