In het stadhuis van Dokkum hangt een schilderij gemaakt in 1697 door kunstenaar Gerard ‘Gatze’ Wigmana uit Workum. Afgebeeld is een man des huizes samen met zijn familie, dienaren en een onbekende, maar schijnbaar belangrijke gast. In 2021 heeft het Rijksmuseum in Amsterdam dit schilderij gebruikt voor de tentoonstelling Slavernij. Wie was die man des huizes? Een 17e-eeuwse burgemeester van Dokkum, Julius Schelto van Aitzema.
Deze Julius Schelto van Aitzema had een bijzonder boek in bezit: Liber Chronicarum, ook wel bekend als de Kroniek van Neurenberg. Deze kroniekvan de wereld is geschreven door Hartmann Schedel, een arts uit Neurenberg met brede interesse in kunst en wetenschap, en uitgegeven in 1493. Schedel wilde de geschiedenis van de wereld beschrijven in zes tijdperken, en daarna de apocalyps, gebaseerd op de christelijke eschatologie. Hij deed dit in samenwerking met een team van kunstenaars, wetenschappers en historici.
Het boek werd gedrukt in Neurenberg door Anton Koberger, een van de succesvolste drukkers van Duitsland. Het werd een daverend succes: meer dan 2000 exemplaren werden gedrukt. Honderden zwart/wit illustraties gemaakt door middel van houtsnedensieren de bladzijden van deze wereldkroniek. Ze maakten dit boek toentertijd het meest geïllustreerde boek ter wereld. Een voorbeeld van zo’n illustratie is de Danse Macabre, de dodendans, een veelvoorkomend thema in middeleeuwse kunst. We zien vijf skeletten, waarvan drie in een levendige dans zijn verwikkeld, terwijl een vierde een instrument bespeelt en de vijfde net uit zijn graf omhoog komt. Deze afbeelding is nog steeds erg populair en zelfs te koop op t-shirts.
In ons exemplaar zijn illustraties in het begin van het boek afgezet, maar later ontbreekt alle kleur. Misschien heeft een boekhandelaar de opdracht gegeven tot afzetten, maar is dit nooit afgemaakt. Of is misschien één van de vroegere eigenaren hiermee begonnen? Ook zijn er allerlei aantekeningen geschreven in de kantlijn en zijn zinsneden onderstreept. Nog opvallender is de wereldkaart achterin het boek. Hierop staat ook het huidige grondgebied van Nederland afgebeeld en boven Frisia is een eiland afgedrukt. In dat eiland staat met de hand geschreven: groningen. Wie heeft dit opgeschreven?
Een kandidaat is Rodolphus Kannegheter, pastoor in Noordlaren aan het eind van de 15e eeuw. Kannegheter was ook lid van de prestigieuze kalendebroederschap. Hij was dus een Groninger én betrokken bij de geestelijke gemeenschap in Groningen. Heeft hij Groningen toegevoegd aan deze wereldkaart en het boek gevuld met aantekeningen? Dat zou kunnen, maar zeker weten we het niet. Wellicht was hij de eerste bezitter van deze editie, maar misschien was er nog een eigenaar vóór hem: voorin het boek staat namelijk anno domini 1500 opgeschreven.
Na Kannegheters dood in 1506 kwam zijn boek bij testament terecht in de bibliotheek van de Martinikerk in Groningen, die wellicht ook functioneerde als stadsbibliotheek. Daar is het waarschijnlijk voornamelijk gebruikt door geestelijken. In deze bibliotheek lagen dit soort boeken ‘aan de ketting’: aan de boekband werd een ketting bevestigd, die weer vastzat aan een boekenkast, zodat je de boeken niet kon meenemen. Later was dit boek tijdelijk in bezit van ene Jacob Canter; hoe hij aan het boek kwam, is onbekend. In ieder geval gaf hij in 1683 dit boek aan Julius Schelto van Aitzema, die is afgebeeld op het schilderij in het stadhuis van Dokkum.
In 1714 overleed Van Aitzema en in 1758 wordt deze kroniek voor het eerst genoemd in de catalogus van de Universiteitsbibliotheek Groningen.
Auteur: Kjelda Glimmerveen
