Hier in het buurtschap Merum woonde rond 1600 Tammo Popkens. Hij was eigenaar van een aantal landerijen in Loppersum, waar hij in 1611 ‘redger’ (plattelandsrechter of notaris) was. Een van de boeken in zijn bezit was Itinerarium Sacrae Scripturae uit 1596, een ‘Reysboeck over die gheheele heylighe Schrift’ waarin je als lezer prominente personen uit de Bijbel volgt op hun reizen door Israel. Voorin en achterin schreef de eigenaar zijn naam: ‘Tammo popkens to Merum. In patientia oportet vincere’ oftewel ‘Tammo Popkens in Merum. Met geduld/Door te dulden hoort men te overwinnen’. Daarboven schreef hij een zin uit het Bijbelboek Job (8:9): ‘Sicut umbra dies nostri super terram’ oftewel ‘Als een schim zijn onze dagen op aarde’.
Itinerarium Sacrae Scripturae verscheen voor het eerst in 1581, in het Duits. Het werd een bestseller. Tussen het jaar van uitgave en 1757 verschenen minstens zestig edities in het Duits, Latijn, Nederlands, Engels, Deens, Zweeds en Tsjechisch. Auteur was de protestantse theoloog en cartograaf Heinrich Bünting (1545-1606). Hij studeerde in Wittenberg en werkte in Gronau, waar hij in 1575 dit meesterwerk schreef. Bünting was een bijbelse humanist
Büntings boek was vooral bedoeld om thuis in een luie leunstoel te lezen. Het boek was destijds het meest complete overzichtswerk van de geografie van het Oude en Nieuwe Testament. Christenen zagen Jeruzalem als het centrum van de religieuze wereld, wat in de Middeleeuwen zijn weerslag heeft gekregen in zogenoemde OT-kaarten. Bünting volgt de cartografische traditie van de Middeleeuwen, waarin het ontwerp van de kaarten belangrijker was dan hun geografische nauwkeurigheid. De moderne cartografie die in zijn tijd langzaam doorbrak, waarin realiteit en nauwkeurigheid (juiste afstanden) centraal stonden, was hem blijkbaar vreemd.
Dit virtuele-reisboek is beroemd geworden vanwege de drie emblematische kaarten die Bünting ervoor maakte. Hierop zien we respectievelijk de wereld in de vorm van een klaverblad, Europa als een koningin en Azië afgebeeld als het gevleugelde, mythologische paard Pegasus. Op de klaverbladkaart is de wereld verdeeld in drie delen (Europa, Afrika en Azië) met Jeruzalem als middelpunt. De kaart van Europa staat in het teken van de glorierijke jaren van het Habsburgse rijk. Koningin Europa is horizontaal afgebeeld met Bohemen en Praag als hart in het centrum. Het is niet vreemd dat Bünting als bijbelse humanist ook een kaart opnam waarop de klassieke Oudheid is vertegenwoordigd. Het gevleugelde paard Pegasus symboliseert de overwinning op het kwaad en de creativiteit van de menselijke geest.
In Tammo Popkens’ uitgave van dit Itinerarium ontbreken de drie embleemkaarten. Dat is goed verklaarbaar. Na de beeldenstorm van 1566 heerste onder protestanten in navolging van Calvijns opvattingen de overtuiging: geen beelden in de kerk en geen plaatjes in de Bijbel. Kaarten werden gedoogd, al moesten de makers het wel toelichten. In deze uitgave staan drie eenvoudige kaarten. Een waarop is aangegeven waar de kinderen van Jakob in Egypte woonden, een van de stad Jeruzalem en een van de tempel met de voorhoven in Jeruzalem.
Tammo Popkens, die hier in Merum woonde, bezat nog veel meer gedrukte en handgescheven boeken. Een aantal van zijn boeken zijn in het bezit van de Universiteitsbibliotheek Groningen. Vaak hebben ze betrekking op het Ommelander recht en vaak bevatten ze eigendomssporen. Als plattelandsrechter beschikte Popkens over juridische documenten. Waarom hij Büntings Itinerarium Sacrae Scripturae heeft gekocht of gekregen, weten we niet.
Auteur: Frida van Til
