De Martinikerk is al sinds de vroege Middeleeuwen een belangrijk onderdeel van de stad Groningen. De bibliotheek van de kerk was goed gevuld met boeken die vooral als naslagwerken dienden voor de geestelijken van de stad, maar ze had wellicht ook de functie van stadsbibliotheek. Hier heeft in de 16e eeuw een tijd lang dit boek gelegen: Liber Cronicarum, ook wel bekend als de Wereldkroniek van Neurenberg. Dit soort boeken lagen in de librije van de Martinikerk ‘aan de ketting’ : aan de boekband was een ketting bevestigd, die weer vastzat aan een boekenkast, zodat je de boeken niet kon meenemen. Maar hoe kwam dit boek hier in de Martini terecht?
Deze wereldkroniek is samengesteld door Hartmann Schedel, een arts uit Neurenberg met brede interesse in kunst en wetenschap, en uitgegeven in 1493. Schedel wilde de geschiedenis van de wereld beschrijven en daarna het einde der tijden, de apocalyps, gebaseerd op de christelijke eschatologie. Hij deed dit in samenwerking met allerlei kunstenaars en wetenschappers — allemaal humanisten, net als Hartmann Schedel zelf.
Het boek is gedrukt in Neurenberg door Anton Koberger, een van de succesvolste drukkers van Duitsland, en het werd een daverend succes. Honderden zwart/wit illustraties gemaakt door middel van houtsneden sieren de bladzijden van deze wereldkroniek en maakten dit toentertijd het meest geïllustreerde boek ter wereld. Een voorbeeld is de Danse Macabre, de dodendans, een veelvoorkomend thema in middeleeuwse kunst. We zien vijf skeletten, waarvan drie in een levendige dans zijn verwikkeld, terwijl een vierde een instrument bespeelt en de vijfde net uit zijn graf omhoog komt. Deze afbeelding is nog steeds erg populair en zelfs te koop op t-shirts.
In ons exemplaar zijn illustraties in het begin van het boek ingekleurd, maar later ontbreekt alle kleur. Wellicht heeft een boekhandelaar opdracht gegeven tot afzetten, maar dit is nooit afgemaakt. Of is één van de vroegere eigenaren hiermee begonnen? Ook heeft iemand allerlei aantekeningen gemaakt in de kantlijn en zinsneden onderstreept: Angeli primo creati (“Eerst zijn de engelen geschapen”) lezen we bijvoorbeeld in een kantlijn. Nog opvallender is de wereldkaart achterin het boek. Hierop staat ook het huidige grondgebied van Nederland afgebeeld en boven Frisia is een eiland afgedrukt. In dat eiland staat met de hand geschreven: groningen. Wie heeft dit opgeschreven?
Een kandidaat is Rodolphus Kannegheter, pastoor in Noordlaren aan het einde van de 15e eeuw. Kannegheter was ook lid van de prestigieuze kalendebroederschap, die trouwens ook wel eens bijeenkwam in de Martinikerk. Hij was dus een Groninger én betrokken bij de geestelijke gemeenschap in Groningen. Heeft Kannegheter Groningen toegevoegd aan de wereldkaart? Wellicht was hij de eerste bezitter van deze editie, maar misschien was er nog een eigenaar vóór hem: voorin het boek staat namelijk anno domini 1500 opgeschreven.
Kannegheter overleed in 1506 en zo kwam het boek terecht in de bibliotheek van de Martinikerk: dat had hij namelijk in zijn testament bepaald. Ruim anderhalve eeuw later was het boek in het bezit van een Jacob Canter. Hoe die aan het boek kwam, is onbekend. Misschien was hij wel degene die de aantekeningen maakte. In ieder geval gaf Canter dit boek in 1683 aan Julius Schelto van Aitzema.
Deze Julius Schelto van Aitzema was in de 17e eeuw burgemeester van Dokkum. In 2021 was een afbeelding van hem in functie nog in het Rijksmuseum te bewonderen. De kunstenaar Gerard ‘Gatze’ Wigmana uit Workum maakte in 1697 dit schilderij van de burgemeester samen met zijn familie, hun slaven en een onbekende, maar schijnbaar belangrijke gast. In het Rijksmuseum was in 2021 de tentoonstelling Slavernij te zien en voor deze expositie is het schilderij toen tijdelijk van zijn vaste plek in het stadhuis van Dokkum naar Amsterdam overgebracht.
In 1714 overleed Van Aitzema en in 1758 wordt de kroniek voor het eerst genoemd in de catalogus van de Universiteitsbibliotheek Groningen.
Auteur: Kjelda Glimmerveen
